Η Αμφίπολη ήταν η σημαντικότερη εστία ελληνισμού κατά τη διάρκεια των μακεδονικών και ρωμαϊκών χρόνων στην γεωγραφική διαίρεση της Ηδωνίδας και Πιερίδας, περιοχή που καταλάμβανε το χώρο ανάμεσα στα ποτάμια Στρυμόνα και Νέστο και βρεχόταν από το Στρυμονικό και Πιερικό κόλπο. Κατά τον Ηρόδοτο (Βιβλ. VII,113-114), στη δεύτερη εισβολή των Περσών στην Ελλάδα, οΞέρξης,
στην περιοχή των εκβολών του Στρυμόνα, στον Στρυμονικό κόλπο και στη θέση της θρακικής πόλης Εννέα οδοί, που έλεγχε τη διάβαση του ποταμού Στρυμόνα και την είσοδο προς την ενδοχώρα,έθαψε ζωντανά, κατά Περσική συνήθεια, εννέα αγόρια και εννέα κορίτσια των εντοπίων, προκειμένου να εξευμενίσει τους θεούς.
Πρώτη προσπάθεια, χωρίς επιτυχία, εποικισμού της περιοχής των εκβολών του Στρυμόνα, απ' όπου ήταν δυνατός ο έλεγχος της πλούσιας σε ποικιλία αγαθά ενδοχώρας, καθώς και των μεταλλείων του Παγγαίου, έγινε από τον Μιλήσιο Αρισταγόρα το 497/6 π.Χ.
στην περιοχή των εκβολών του Στρυμόνα, στον Στρυμονικό κόλπο και στη θέση της θρακικής πόλης Εννέα οδοί, που έλεγχε τη διάβαση του ποταμού Στρυμόνα και την είσοδο προς την ενδοχώρα,έθαψε ζωντανά, κατά Περσική συνήθεια, εννέα αγόρια και εννέα κορίτσια των εντοπίων, προκειμένου να εξευμενίσει τους θεούς.
Πρώτη προσπάθεια, χωρίς επιτυχία, εποικισμού της περιοχής των εκβολών του Στρυμόνα, απ' όπου ήταν δυνατός ο έλεγχος της πλούσιας σε ποικιλία αγαθά ενδοχώρας, καθώς και των μεταλλείων του Παγγαίου, έγινε από τον Μιλήσιο Αρισταγόρα το 497/6 π.Χ.
Η αποτυχία του Αρισταγόρα δεν αποθάρρυνε τους Αθηναίους που προσπάθησαν, με τραγική κατάληξη, να εποικίσουν την περιοχή των Εννέα οδών το 465/4 π.Χ. Η ονομασία της περιοχής και η αποτυχία της εποικιστικής προσπάθειας, συνδέονται, κατά την παράδοση, με την κατάρα της όμορφης Φυλλίδας, κόρη επιφανούς ηγεμόνα της περιοχής, που απογοητευμένη από τον εραστή της Δημοφώντα τον Αθηναίο, τον οποίο περίμενε μάταια,κάνοντας εννέα φορές τη διαδρομή από την ενδοχώρα έως και το Στρυμονικό κόλπο, να επιστρέψει σ’ αυτήν από την Αθήνα, καταράστηκε τους συμπολίτες του. Το 437/6 π.Χ. και πάλι Αθηναίοι έποικοι, με αρχηγό τον Άγνωνα του Νικία και με ορμητήριο την παραθαλάσσια πόλη Ηϊόνα, αργότερα επίνειο της Αμφίπολης, κατάφεραν στη θέση της αρχαίας θρακικής πόλης των Εννέα οδών να ιδρύσουν την Αμφίπολη, πόλη περίβλεπτο τόσο από τη θάλασσα όσο και από τη στεριά. Η αποικία αυτή των Αθηναίων, σπουδαία από οικονομική και στρατηγική άποψη, έγινε το μήλο της έριδας μεταξύ των Αθηναίων και των Σπαρτιατών κατά τη διάρκεια του Πελοποννησιακού πολέμου, με τραγικό κορύφωμα αυτής της διαμάχης, το θάνατο των στρατηγών Κλέωνακαι Βρασίδα το 422 π.Χ. μπροστά στα τείχη της.
Στην κορυφή του λόφου, πάνω στον οποίο χτίσθηκε η πόλη, υψωνόταν η ακρόπολή της, που περιβαλλόταν από ιδιαίτερο τείχος μήκους 2.200 μ. Στα Ανατολικά της πόλης, όπου η πλαγιά του λόφου είναι ομαλή, κατασκευάστηκε για την προστασία της το μακρόν τείχος, τα άκρα του οποίου ενωνόταν με τον ποταμό Στρυμόνα, ενώ ο Σπαρτιάτης στρατηγός Βρασίδας ενίσχυσε την άμυνά της, στην ευκολοπρόσβλητη δυτική πλευρά της, κατασκευάζοντας διπλό τείχος και ανεβάζοντας έτσι το σύνολο του μήκους των τειχών της στα 7.500 μ.
Στην κορυφή του λόφου, πάνω στον οποίο χτίσθηκε η πόλη, υψωνόταν η ακρόπολή της, που περιβαλλόταν από ιδιαίτερο τείχος μήκους 2.200 μ. Στα Ανατολικά της πόλης, όπου η πλαγιά του λόφου είναι ομαλή, κατασκευάστηκε για την προστασία της το μακρόν τείχος, τα άκρα του οποίου ενωνόταν με τον ποταμό Στρυμόνα, ενώ ο Σπαρτιάτης στρατηγός Βρασίδας ενίσχυσε την άμυνά της, στην ευκολοπρόσβλητη δυτική πλευρά της, κατασκευάζοντας διπλό τείχος και ανεβάζοντας έτσι το σύνολο του μήκους των τειχών της στα 7.500 μ. Η αυτονομία της πόλης καταργήθηκε το 357 π.Χ., χρονιά που αυτή καταλήφθηκε από το Μακεδόνα βασιλιά Φίλιππο Β΄ και ενσωματώθηκε στο Μακεδονικό κράτος. Έκτοτε η πόληυπήρξε ισχυρό ορμητήριο των Μακεδόνων, έως και την καταστροφή της τον 1ο αιώνα π.Χ. από τους Θράκες.
Στην Αμφίπολη την άνοιξη του 334 π.Χ., ο Αλέξανδρος ο Μέγας συνάντησε με το στρατό του το στόλο των Μακεδόνων, που ναυλοχούσε στην Κερκινίτιδα λίμνη, και ξεκίνησε την πανελλήνια κατά των Περσών εκστρατεία.
Στην Αμφίπολη την άνοιξη του 334 π.Χ., ο Αλέξανδρος ο Μέγας συνάντησε με το στρατό του το στόλο των Μακεδόνων, που ναυλοχούσε στην Κερκινίτιδα λίμνη, και ξεκίνησε την πανελλήνια κατά των Περσών εκστρατεία.
Η Αμφίπολη συνδέεται, κατά τρόπο τραγικό, τόσο με το τέλος της γενιάς του Μεγάλου Αλεξάνδρου, αφού σε αυτή βρήκε το 310/9 π.Χ. άδοξο τέλος η σύζυγός του Ρωξάνη και ο διάδοχός του Αλέξανδρος ο Δ΄, όσο και με το τέλος του Μακεδονικού κράτους, αφού, με την παράδοσή της τον Ιούνιο του 168 π.Χ. στο Ρωμαίο Λεύκιο Αιμίλιο Παύλο, χάθηκε κάθε ελπίδα αντίστασης του Μακεδόνα βασιλιά Περσέα. Μετά τη διαίρεση της Μακεδονίας από τους Ρωμαίους σε τέσσερα αυτόνομα και αβασίλευτα κράτη, διαίρεση που αποφασίστηκε σε συνέδριο που έγινε στην Αμφίπολη, η πόλη αυτή ορίστηκε πρωτεύουσα της πρώτης “μερίδας” και σαν τέτοια γνώρισε την πρόοδο και την ευημερία. Σημαντικός σταθμός επί της Εγνατίας οδού, σε αυτήν αναπαύτηκε ο Απόστολος Παύλος το 49/50 μ.Χ. (Πράξεις17.1) όταν από τους Φιλίππους πήγαινε στη Θεσσαλονίκη. Υπήρξε επισκοπή της μητροπόλεως Θεσσαλονίκης από τον 4ο αιώνα έως και το 692. Οι επιδρομές των σλάβων κατά τον έβδομο αιώνα ερήμωσαν την πόλη και την περιοχή της. Στα κατοπινά χρόνια της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, στη θέση της αρχαίας Αμφίπολης,που απαντάται σε διάφορους συγγραφείς με ονόματα, όπως Μυρίκη, Κράδαιμνα, Ανάδραιμος, Ποπολία κ.τ.λ., δημιουργήθηκε ο βυζαντινός οικισμός Μαρμάριο, ενώ η περιοχή, μετά την κατάληψη της από τους Τούρκους το 1382-1383, ονομαζόταν Γενί κιόϊ (Νεοχώρι).Σήμερα, η θέση της αρχαίας Αμφίπολης, ταυτίζεται με τα ερείπια παλαιάς πόλης στην κορυφή λόφου, νότια του σημερινού ομώνυμου χωριού του Νομού Σερρών.
Το 1913-1914 δίπλα στην παλιά γέφυρα του ποταμού Στρυμόνα βρέθηκαν τα τμήματα ενός υπερφυσικού μαρμάρινου Λεονταριού ύψους 5,37 μ. Οι αρχαιολογικές έρευνες που έγιναν στην περιοχή το 1922 αποκάλυψαν μια ορθογώνια βάση με πλευρά 10,20 μ., πάνω στην οποία το 1936 στήθηκε το μνημείο, που χρονολογείται από τον 4ο αιώνα και ερμηνεύεται από κάποιους ερευνητές, ως μνημείο του αμφιπολίτη Λαομέδοντα, που ήταν ναύαρχος του Μεγάλου Αλεξάνδρου, ενώ άλλοι το τοποθετούν χρονικά αργότερα και το συνδέουν με ναυμαχία της ελληνιστικής εποχής. Το 1956 αρχαιολογικές έρευνες στην περιοχή της Αμφίπολης, έφεραν στο προσκήνιο τμήματα του περιβόλου της πόλης, δημόσια κτίσματα και ιδιωτικές κατοικίες καθώς και ένα μεγάλο μέρος
από τη νεκρόπολή της. Τα τείχη της πόλης, εντυπωσιακά ακόμη και σήμερα με μόνη τη θέα των υπολειμμάτων τους, είχαν ισχυρούς πύργους για την άμυνα της Αμφίπολης, καθώς και πέντε τουλάχιστον οχυρές πύλες από τις οποίες, η πλησιέστερη στον ποταμό, οδηγούσε στην περίφημη από το Θουκυδίδη γέφυρα, που ένωνε τις δυο πλευρές του Στρυμόνα, στηριζόμενη σε εκατοντάδες ξύλινους πασσάλους μπηγμένους στην κοίτη του ποταμού.
από τη νεκρόπολή της. Τα τείχη της πόλης, εντυπωσιακά ακόμη και σήμερα με μόνη τη θέα των υπολειμμάτων τους, είχαν ισχυρούς πύργους για την άμυνα της Αμφίπολης, καθώς και πέντε τουλάχιστον οχυρές πύλες από τις οποίες, η πλησιέστερη στον ποταμό, οδηγούσε στην περίφημη από το Θουκυδίδη γέφυρα, που ένωνε τις δυο πλευρές του Στρυμόνα, στηριζόμενη σε εκατοντάδες ξύλινους πασσάλους μπηγμένους στην κοίτη του ποταμού.
Από τα ιερά της αρχαίας πόλης βρέθηκαν: το Θεσμοφόριο ή Νυμφαίο, ορθογώνια κατασκευή μήκους 7,85χ5,95 μ. έξω από το βόρειο τμήμα του τείχους και το ιερό του Άττι στα βορειοδυτικά του τείχους. Τα σπουδαιότερα όμως ιερά, της Αρτέμιδος Ταυροπόλου και της Αθηνάς, δεν έχουν ακόμα εντοπιστεί. Από τα δημόσια κτίσματα εντυπωσιάζουν τα υπολείμματα του γυμνασίου της πόλης μήκους 49χ 36 μ. καθώς και η δίπλα σε αυτό δωρική στοά μήκους 120 μ.Στο χώρο της αρχαίας ακρόπολης, που προστατευόταν από τα τείχη του 4ου - 5ου αιώνα, αναπτύχθηκε η παλαιοχριστιανική Αμφίπολη, στα όρια της οποίας μετά από ανασκαφές που στο χώρο της αρχαίας ακρόπολης, που προστατευόταν από τείχη του 4ου -5ου αιώνα, άρχισαν το 1920, διακόπηκαν και ξανάρχισαν το 1960, βρέθηκαν τέσσερις τρίκλιτες βασιλικές του 5ου και 6ου αιώνα. Όλες οι βασιλικές είναι πλούσια διακοσμημένες με μαρμαρόστρωτα και ψηφιδωτά δάπεδα. Τα ψηφιδωτά που υπάρχουν στα πλάγια κλίτη εικονίζουν γεωμετρικά σχήματα και φιγούρες από το ζωικό βασίλειο.
Το εντυπωσιακότερο μνημείο της χριστιανικής Αμφίπολης είναι ένας περίκεντρος ναός, που χρονολογείται από τον 6ο αιώνα. Οι μαρμάρινες κολόνες στο ισόγειο του ναού, που είχε πολυγωνικό πλακόστρωτο κέντρο, είχαν δίζωνα κιονόκρανα που απεικόνιζαν κεφάλια από ζώα και πουλιά, ενώ οι κολόνες του υπερώου είχαν ως διακόσμηση στα κιονόκρανά τους φύλλα ακανθών.
Εξω από τα τείχη και στην περιοχή που κάποτε ήταν η γέφυρα του ποταμού Στρυμόνα (Πόρος του Μαρμαρίου) σώζονται τα υπολείμματα δυο βυζαντινών πύργων, που είχαν διπλή αποστολή και λειτουργία, χρησιμεύοντας, και ως αποθήκες γεωργικών προϊόντων και ως φυλάκια ελέγχου της διάβασης του ποταμού. Ο πλησιέστερος προς την Αμφίπολη πύργος, κατασκευάστηκε το 1367 και είναι κτίσμα των ιδρυτών της μονής του Παντοκράτορας του Αγίου Όρους, των αδελφών Αλεξίου και Ιωάννου των Παλαιολόγων. Σήμερα ο επισκέπτης του αρχαιολογικού χώρου της Αμφιπόλεως εντυπωσιάζεται από τα εναπομείναντα λαμπρά δείγματα ενός σπουδαίου παρελθόντος, ενώ στο αρχαιολογικό μουσείο της πόλης μπορεί να δει και να θαυμάσει, υποδειγματικά παρουσιαζόμενα, νομίσματα και επιγραφές καθώς και σπάνια ευρήματα του συνόλου της ιστορικής διαδρομής της αρχαίας πόλης.
